در بیستمین نشست از سلسله نشست های نقد و اندیشه، یک انسان شناس، یک پژوهشگر پسادکتری علوم اجتماعی محاسباتی و یک فعال مدنی به بحث پیرامون «تاثیر فضای مجازی بر لبه های گسست اجتماعی» پرداختند.
بیستمین نشست نقد و اندیشه با موضوع تاثیر فضای مجازی بر لبه های گسست اجتماعی با حضور نعمت اله فاضلی انسان شناس و استاد دانشگاه، آذر منصوری فعال سیاسی و مدنی و میثم علیزاده پژوهشگر علوم اجتماعی محاسباتی در سالن الغدیر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد.
در این نشست ابتدا نعمت اله فاضلی با متفاوت دانستن معنای «گسست» و «شکافت»، گفت: در نتیجه تحولات دوره قاجار دو نوع گسست رخ داد که حاصل آن انقلاب مشروطیت شد که گسست اول حقوقی، قانونی و اندیشه ای بود و در بخش بالای جامعه و حاکمیت رخ داد. اما گسست دوم که ارتباطی بود در سطح پایین جامعه رخ داد و برخلاف گسست نخست، به زندگی مردم وارد شد. چراکه در انقلاب مجازی، فناوری نمی خواهد مفهوم قانون را وارد زندگی مردم کند.
این انسان شناس با بیان اینکه ظهور فضای مجازی باعث نوعی انقلاب در جامعه ایرانی شد و الگوی تعامل و ارتباطات را تغییر داد، اظهار کرد: البته بعضی ها معتقدند فضای مجازی تغییر ماهوی و شکافی در جامعه و حاکمیت ایجاد نکرده درحالیکه برخی آن را باعث ایجاد شکاف و عامل رخداد ستیزه، تقابل و خشونت می دانند که نابرابری هایی چون نابرابری نسلی، مذهبی و جنسیتی را در پی دارد.
وی با اشاره به سه کارکرد فضای مجازی در ایران افزود: نخستین کارگرد فضای مجازی بازنمایی و آشکار کردن این بازنمایی است. ضمن اینکه فضای مجازی در کارکرد دوم لبه های ستیز را نمایان می کند و در کارکرد سوم اشکال مختلف نابرابری ها را به شکل های دیگری تولید می کند. به عبارت دیگر فضای مجازی به نوعی فضای تحول است که به تغییر، سرعت می دهند تا گسست ها و شکاف ها، شتاب گیرند.
فاضلی با انتقاد از نگاه های آسیب شناسانه ای که قصد تقلیل واقعیات را دارند و تاثیرات فضای مجازی را به موضوعات روانشناسی ربط می دهند، اظهار کرد: «تنوع» با «تفاوت» دو چیز مختلف است و باید بدانیم که جامعه را نیروهای متفاوت شکل می دهد نه متنوع. از طرفی فضای مجازی باعث عدم قطعیت است چراکه هرکاری را در پیوند با چیزهای دیگری می کند. به عنوان مثال فضای مجازی، عامل تشدید تفاوت ها در بحث جنسیت است. چراکه عدم تعادل جنسیتی ناشی از عدم وجود شرایط ازدواج، جنگ، مهاجرت و تلفات رانندگی وجود دارد. بنابراین اگر به جای تنظیم، آن را تشدید کنید گسیختگی به شکاف می رسد.
این استاد دانشگاه با اشاره به عدم قرارگیری سیاست در سطح اول جامعه تصریح کرد: بنابراین در ایران تحلیل های سیاسی در سطح اول قرار ندارد. چراکه الگوهای فکری فرهنگ معاصر ایران تغییر کرده و بیش از همه این تغییرات، انقلاب آموزش عالی قرار گرفته است. مثلا تحول زندگی از روستا به شهر هزار برابر موضوعات سیاسی در زندگی جامعه اثر داشته است و نمی توانیم بگوییم گسل های ایجاد شده را حکومت ایجاد کرده است. البته حکومت چیزی که می تواند در آن مداخله کند را مطرح می کند. مثلا فضای مجازی و فیلترینگ را می توان مطرح کرد. بنابراین باید کمک کنیم تا مردم از شعور متعارف بالاتر روند و اینطور نباشد که همه فکر کنند که همه چیز از بالا کنترل می شود.
فاضلی گفت: مطمئنا فضای مجازی در سطح اقتصادی تاثیرگذار است اما در سطح فرهنگی فضای مجازی تاثیرات متفاوتی در حوزه های مختلف و بر گروه های مختلف دارد. چراکه در شبکه های اجتماعی، زمان ادغام شده و گفتمان سازی جدیدی رخ می دهد و حس جهانی زیستن را تقویت می کند.
این انسان شناس با بیان اینکه فضای مجازی در حوزه زیستی می تواند راه حل ما باشد، گفت: باید گفت وگویی ایجاد شود تا گسست های شهر، آموزش، بروکراسی و فناوری که چهار عامل ایجاد جامعه و جمعیت به شمار می روند، شناسایی و حل شود. باید به یاد داشته باشیم که اگر گسیختگی ایجاد شود همه با هم در آن فرو می رویم.
فیلترینگ نتوانسته جلوی دسترسی مردم را بگیرد
آذر منصوری فعال سیاسی و مدنی نیز به عنوان دومین نفری که در بحث شرکت می کرد با بیان اینکه در ایران شکاف سیاسی وجود دارد، گفت: نظرسنجی ها و تحقیقات حاکی از وجود شکاف در جامعه ایران امروز است و و اگر درک درستی از این شکاف نداشته باشیم، منجربه ندیدن واقعیت و حذف صورت مساله می شود. دقیقا مانند آنچه در مورد فیلترینگ شبکه های اجتماعی رخ داد. چراکه دسترسی مردم به رسانه، شبکه های اجتماعی و شبکه های ماهواره ای بیشتر از آن چیزی است که فکرش را می کنیم و فیلترینگ نتوانسته جلوی آن را بگیرد. هرچند که اگر رسانه های داخل کشور به عنوان نماینده آرا و نظرات مردم باشند و گردش اطلاعات وجود داشت، فرصتی برای پر کردن شکاف ها و تقویت اعتماد عمومی بوجود می آمد. ادامه این تفکر مثلا در صداوسیما، باعث گسترش و تقویت این شکاف می شود. در نتیجه وقتی فعالیت نهادهای مستقر منجر به رضایت مردم نباشد، بی اعتمادی بوجود می آورد.
وی اوج همدلی مردم را در بزنگاه های انتخابات دانست و افزود: در انتخابات ۹۶ همه فکر می کردند که با مشارکت سیاسی به سطحی از خواسته های مطلوب خود برسند. اما در فضایی که مردم بعد انتخابات دیدند تغییری ایجاد نشد و مثلا قوه قضاییه به همان فعالیت های قبل ادامه داد و تازه شاهد فیلترینگ تلگرام که نقش بالایی در پیروزی دولت تدبیر و امید داشت نیز بودیم.
این فعال مدنی با اشاره به انتخابات به عنوان تنها زمان مشارکت سیاسی مردم، تصریح کرد: وقتی رسانه ملی که مهمترین نقش را در ایجاد اعتماد عمومی دارد، موضوع عادل فردوسی پور در پر بیننده ترین برنامه تلویزیون را عامل بی اعتمادی می کند این یعنی بی اعتماد کردن رای و اثر مردم و آن وقت است که موضوعاتی چون حجاب، موسیقی، فعالیت زیست محیطی و رفتن زنان به ورزشگاه، مساله سیاسی می شود در حالیکه هیچکدام مسایل سیاسی نیستند و حاکمیت می تواند با هزینه کمی اینطور مشکلات را رفع کند.
ندیدن واقعیت های جامعه موجب گسست است نه فضای مجازی
منصوری با بیان اینکه مجموعه عملکردها حاکی از حرکت به سمت تقویت این شکاف هاست، اظهار کرد: ندیدن عمدی و غیرعمدی صورت مساله باعث ایجاد شکاف مردم و حاکمیت، و وجود تعارضات مانع ایجاد گفت وگو می شود و از سوی دیگر شبکه های مجازی رونق می گیرد. البته شبکه های اجتماعی، دلیل شکاف های اجتماعی و گسست حاکمیت و مردم نیستند. هرچند بروز دهنده آن ها به شمار می روند. بنابراین اگر واقعیات در جامعه درست دیده نشود، مقدمه ایجاد تعارضات و گسست ها بوجود می آید.
این فعال سیاسی مساله اصلی را تبدیل تهدید شبکه های اجتماعی به فرصت با دیدن واقعیات جامعه دانست و خاطرنشان کرد: از جمله واقعیات این است که مثلا زنان به رشد بی نظیری از نظر آموزشی رسیده اند اما با این وجود در گزارش مجمع جهانی اقتصاد در مکان چند کشور آخر از نظر رتبه مشارکت سیاسی زنان در جهان هستیم که ناشی از روش های سلبی تحمیلی چون پوشیدن پوشش خاصی است که منجربه تعارض می شود.
وی با تاکید بر اینکه ندیدن واقعیات، بزرگترین عامل گسست است که ادامه آن لطمات جبران ناپذیری دارد، افزود: وزارت ارتباطات به عنوان بخشی از نهاد دولت جریانی به عنوان «نقد و اندیشه» برای شناخت عوامل گسست، به راه انداخته که باید پرسید آیا این جریان برآمده از کل حاکمیت است؟ بنابراین مشکل اینجاست که اراده ای برای ترمیم دو قطبی ایجاد شده در کشور وجود ندارد و درحالیکه مدام از گفت وگو صحبت می شود اما لوازم و ابزار ایجاد این گفت وگو در کشور وجود ندارد. بنابراین باید تلاش کنیم که مثلاً وقتی محمدرضا خاتمی را بابت اظهار نظر به دادگاه فرا می خوانند، باید امکان پخش دفاعیات وی را نیز بدهند.
منصوری با بیان اینکه فضای مجازی فرصت مطالعه را بیشتر کرده اما اگر میل به مطالعه کم شده علت جای دیگریست، گفت: معتقدم شبکه های اجتماعی فرصتی هستند برای ترمیم شکاف ایجاد شده و برای این کار باید رفع فیلتر شوند. چراکه اعمال فیلترینگ بر بی اعتمادی مردم افزوده است. همچنین راه دیگر ترمیم گسست، گردش آزاد اطلاعات و دسترسی شهروندان و انعکاس نظارت واقعی آنها در شبکه های رسمی چون صداوسیماست. اینکه یک روزنامه در داخل کشور نمی تواند، یادداشت من را منتشر کند ولی به راحتی و با اثرگذاری بیشتر در شبکه های اجتماعی آنرا منتشر می کنم، که با ملی کردن صداوسیما این اعتماد بر می گردد.
فضای مجازی عامل وقوع دو قطبی سیاسی نیست
میثم علیزاده پژوهشگر علوم اجتماعی محاسباتی نیز در این نشست با اشاره به انتشار مقاله ای با نام «جهان مسطح» همزمان با ظهور اینترنت گفت: در این مقاله اینترنت عامل همدلی و نزدیکی مردم عنوان شده است که انتظار این بود تا با ظهور شبکه های اجتماعی، مرزهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حذف شود درحالیکه اینطور نشد. شبکه های اجتماعی باعث می شود، مردم در معرض اخبار بیشتری قرار بگیرند و آن اخبار، اخبار خودشان و دیدگاهشان باشد.
وی با ذکر مثالی در مورد موضوع حجاب و موضوعات رخداده حول آن افزود: باید روی نشنیدن حرف های مخالف مطالعه کنند چراکه نشنیدن حرف های مخالف و حضور در گروه های هم نظر باعث رادیکالیزه شدن است.
علیزاده با اشاره به نظرسنجی ای در آمریکا مبنی بر طرح علت اصلی حمله آمریکا به عراق، اظهار کرد: تعدادی از کاربران توییتر برای این نظرسنجی انتخاب شدند و نظرشان را در این مورد پرسیدند و سپس از آنان خواستند که اکانتی را دنبال کنند و آن اکانت از طریق ربات هایی اخبار مخالف نظر آنها را برایشان ارسال می کرد که در نتیجه آنها از هم دورتر شدند.
این پژوهشگر علوم اجتماعی نقش فضای مجازی در ایجاد دو قطبی سیاسی را اغراق شده دانست و افزود: در این مورد عوامل بسیار زیادی مطرح هستند و مطالعه در سه کشور مختلف نشان می دهد که اگر محتوا به جای استفاده از بات، از طریق انسان در اختیارمان قرار بگیرد دو قطبی تشدید نمی شود.
وی با تاکید بر اینکه در آمریکا که مهد ایجاد شبکه های اجتماعی است هنوز با قطعیت در مورد اثرات مثبت و منفی شبکه های اجتماعی نمی توان اظهار نظر کرد، افزود: اما این واقعیتی است که افرادی در خارج از ایران به شکل گروهی یا فردی بر علیه مردم و ایران در حال فعالیت هستند اما با این حال، راه جلوگیری از افزایش گسست در شبکه های اجتماعی قطعا فیلتر کردن نیست. چراکه به عنوان مثال اگر جرمی در اتوبانی رخ دهد، آن اتوبان را نمی بندند. در شبکه های اجتماعی نیز راه های مقابله با این گونه روش ها وجود دارد و با وجود پیچیدیگی های فضای مجازی، در ایران نیز همچون آمریکا توانایی ساخت ابزارهای مقابله و مهارت های فنی آن وجود دارد.
راه را به مردم نشان دهیم
وی با تاکید بر ضرورت تربیت افراد متخصص از طریق صداوسیما و رسانه های کشور، تصریح کرد: اگر راه را به مردم نشان دهیم، کاربران دیگر هر چیزی که در فضای مجازی دیده اند را باور نمی کنند و سواد رسانه ای آنها افزایش پیدا می کند. اما باید بدانیم که قانونگذار ۶۰ ساله ای که تحصیلاتش در حوزه دیگریست و نه با فضای مجازی بزرگ شده و نه تخصص آنرا دارند نمی تواند، بنابراین سپردن موضوع به آنها صحیح نیست.
منبع: روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
