صاحب‌نظران در پانزدهمین جلسه از سلسله جلسات «نقد و اندیشه» موضوع «صیانت از اخلاق در فضای مجازی» را موردبررسی قراردادند و راهکارهای آن را به بحث گذاشتند.
در پانزدهمین جلسه از نشست‌های نقد و اندیشه که با حضور غلامرضا ظریفیان استاد دانشگاه، دکترای تاریخ اسلام و معاون اسبق وزارت علوم، علی‌رضا میر کمالی دکترای حقوق جزا و جرم‌شناسی و عضو هیئت‌علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی و محمود گلزاری روانشناس بالینی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، برگزار شد کارشناسان «خشونت در فضای مجازی» و راهکارهای عدم ترویج آن را مورد بحث قراردادند.
آبروریزی، تهدید کردن و باج‌خواهی فراوانی‌اش در فضای مجازی زیاد شده است
در ابتدای این نشست گلزاری روانشناس گفت: در کتاب‌های علمی و دانشگاهی، می‌نویسند، پرخاشگری یک نوع ابراز خشم است که می‌شود همان خشونت. پرخاشگری هم یک رفتار کلامی و یا عملی اختیاری به‌قصد آزار رساندن به دیگران محسوب می‌شود. پس هم اختیاری است و در ثانی به‌قصد آزار رساندن به دیگران است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: پرخاشگری و خشونت به دو شکل کلامی و فیزیکی ظهور و بروز پیدا می‌کند که شکل کلامی آن در میان خانم‌ها و شکل فیزیکی در میان آقایان بیشتر دیده می‌شود و متأسفانه در جامعه ما به دلایل مختلف در حال افزایش است.
گلزاری تصریح کرد: بر اساس گزارش تازه‌ای که از شورای عالی فضای مجازی دریافت کرده‌ام، نوع خشونتی که در فضای مجازی در حال افزایش است، آبروریزی، تهدید کردن، باج‌خواهی، فراوانی‌اش در این فضا زیاد شده است و به‌نوعی کاربران در فضایی مجازی در حال بداخلاق‌تر، خشن‌تر و بی‌ادب‌تر شدن هستند.
جامعه ایرانی در شبکه‌های اجتماعی خشن‌تر شده است
در ادامه غلامرضا ظریفیان با تأکید بر اینکه نباید شبکه‌های اجتماعی را به فضای مجازی تقلیل دهیم گفت: شبکه‌های اجتماعی دنیای واقعی جامعه ما هستند نه دنیای مجازی. در حال حاضر ۵۳ درصد از مرم جامعه ما با این شبکه‌ها و فضای مجازی در حال زیست و زندگی هستند و شبکه‌های اجتماعی در همه ساحت زندگی آن‌ها حضور دارد.
معاون اسبق وزارت علوم با تأکید بر اینکه افزایش پرخاشگری در شبکه‌های اجتماعی مختص به ایران نیست گفت: انسان به میزانی که ابزار را در اختیار خود می‌گیرد توانمندتر می‌شود و می‌تواند امر خیر و یا شر را گسترش دهد. اگر میانگین حرکت جوامع را در نظر بگیریم، پرخاشگری در ساحت وجودی ایرانیان گسترش پیدا نکرده است. افزایش آن نگران‌کننده است اما به آن معنا نیست که جامعه ایرانی به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی خشن‌تر شده است.
وی افزود: عامل اصلی گسترش پرخاش و خشونت در جامعه ایرانی قطعاً شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی نیست، عوامل دیگری دخیل هستند ازجمله چگونگی مدیریت، نابرابری، فقر، تحقیر، فاصله طبقاتی و تصور جامعه از ناکارآمدی‌ها؛ شبکه‌های اجتماعی تنها زمینه‌ای را ایجاد می‌کند که این بروز افزایش پیدا کند.
در خصوص صیانت از اخلاق در فضای سایبری باید حداقل مداخله کیفری را داشته باشیم
در ادامه میر کمالی دکترای حقوق جزا و جرم‌شناسی درباره نوع ورود حقوقی به جرائم در فضای مجازی گفت: در خصوص ورود حقوق در مسئله خشونت همیشه این دغدغه وجود داشته که به حریم خصوصی و آزادی افراد لطمه‌ای وارد نشود و این دغدغه باعث می‌شود که قانون‌گذاران ضرورت نوع این ورود را درک کنند ضمن اینکه ملاک‌ها و معیارهایی که شکل می‌گیرد لزوماً باید ضد اخلاق باشد. در واقع بین اخلاق و حقوق کیفری ارتباط تنگاتنگی وجود دارد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی افزود: وقتی ما حقوقدانان از حقوق کیفری سخن می‌گوییم به دنبال این هستیم که برای رفتارهای غیراخلاقی و ضد ارزشی یک حمایت کیفری قائل شویم؛ اما به این معنا نیست که هر رفتار ضد اخلاق و ضد ارزشی لزوماً با چوب قانون زده شود، باید در تدوین قوانین مراقب باشیم ضرورت حفظ حریم خصوصی افراد خیلی مهم است.
وی ادامه داد: ما یک اصلی در حقوق کیفری داریم که اصل بر برائت است و انسان‌ها عاری از رفتار مجرمانه هستند مگر آنکه دلایل متقنی وجود داشته باشد که فرد دچار رفتار مجرمانه‌ای شده باشد. در بستر مبادلات الکترونیکی و خشونت‌های کلامی فیزیکی که بحث این نشست است، قانون‌گذار عکس‌العمل به موقعی نشان داده است و درواقع علم حقوق چه در حوزه کیفری و چه غیر کیفری هم‌طراز با پیشرفت‌ها و توسعه تکنولوژی سعی کرده است که متناسب با آن در برابر مشکلات از خود واکنش نشان دهد و نسبت به رفتارهای غیرانسانی و ضد ارزشی عکس‌العمل‌های قانونی نشان دهد.
میر کمالی تصریح کرد: البته کشور ما نسبت به کشورهای پیشرفته و به‌اصطلاح نظام‌های حقوقی معیار، نسبتاً در این حوزه عقب‌تر است و دلیلش این است که تکنولوژی به کشور ما خیلی دیرتر وارد شد اما در جهت توسعه تکنولوژی، قانون‌گذار در سال ۱۳۸۸ مجموعه‌ای از مواد را تحت عنوان جرائم رایانه‌ای به تصویب رساند که در انتهای قانون مجازات اسلامی آمده است و خیلی از رفتارهای خشونت‌آمیز در جامعه ما ذیل برخی از این مواد به‌عنوان مصادیق مجرمانه قابل تعقیب است.
این حقوقدان تأکید کرد: اگر بخواهیم با تمام رفتارهای ضد اخلاقی و ضد ارزشی که بااخلاق رایج در جامعه همخوان نیست مبارزه کیفری کنیم و افراد را مجازات کنیم نه پسندیده است و نه امکان‌پذیر، ما الان با مشکل جدی تورم جرائم کیفری مواجه هستیم یعنی تعداد محکومین ما به‌قدری گسترده است که معضل جدی برای دستگاه قضایی شده است و زندان‌های ما بیش از ۱۳۰ درصد ظرفیت، زندانی در خود جای‌داده‌اند؛ بنابراین معتقدیم در خصوص صیانت از اخلاق در فضای سایبری باید حداقل مداخله کیفری را رعایت کنیم.
ناکامی یکی از اصلی‌ترین عوامل بروز خشونت است
در ادامه جلسه گلزاری درباره عوامل مؤثر در بروز خشم گفت: ناکامی یکی از اصلی‌ترین عوامل بروز خشونت است. به این معنا که وقتی نمی‌توانید به هدفی دست پیدا کنید و در رسیدن به آن ناکام می‌مانید قاعدتاً فرد عصبانی می‌شود که می‌تواند ذهنی و یا عینی با بروز رفتارهای خشونت‌آمیز باشد.
وی افزود: عامل دوم در بروز خشم ترویج و نمایش آن توسط رسانه‌ها است. پخش تصاویر خشونت‌آمیز منجر به بازتولید خشونت می‌شود. عامل سوم نیز پردازش‌های ذهنی است. به‌کرات دیده‌شده مجرمانی که دلیل نزاع خود را مثلاً رو برگرداندن طرف نزاع به‌عنوان یک اقدام توهین‌آمیز و تحقیرآمیز بیان کرده‌اند که این ناشی از پردازش ذهنی است.
این روانشناس ادامه داد: عامل چهارم در بروز خشم، بلد نبودن افراد در بیان اعتراض و مطالبه حقشان است، اینکه فرد بتواند بدون لکنت حق خود را مطالبه کند، که به این مسئله عدم توانایی در ابراز وجود گفته می‌شود. حق را باید قاطعانه، مؤدبانه و پیگیرانه مطالبه کرد و این مسئله را باید به فرزندانمان آموزش دهیم.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: برای رسیدن به این جلسه سوار تاکسی شدم و در راه از راننده پرسیدم که چه دلیلی باعث افزایش خشونت در جامعه به‌خصوص درفضای مجازی شده است که او در پاسخ گفت وقتی نمی‌توانی حقت را بگیری مجبور می‌شود به فضای مجازی پناه ببری و با اسم مستعار و بدون آنکه هویت واقعی‌ات مشخص شود پنهان شوی و به آنکه حقت را خورده فحش دهی. معتقدم این دیدگاهی است که در جامعه در حال عمومیت پیدا کردن است و نمی‌توان به‌سادگی از کنار آن گذشت و ضروری است دلایل آن ریشه‌یابی شود.
فضای مجازی محلی برای دیده شدن
در ادامه ظریفیان با تأکید بر اینکه بحث دیده‌شدن به‌ویژه در نسل جوان و نوجوان ما خیلی مهم است گفت: اگر فرصت‌های دیده شدن وجود داشت که هیچ اما اگر چنین فرصتی ایجاد نشد، شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی تبدیل به محلی برای دیده شدن می‌شود که البته همه هم سعی نمی‌کنند از جنبه مثبت خود را نشان دهند و گاهی برخی سعی می‌کنند به شکل زورگویی و قلدری خود را نشان دهند.
وی افزود: بنابراین بحث مهم دیده شدن است و هراندازه‌ای که جامعه فرصت دیده شدن را بدهد زمینه بروز خشونت کم می‌شود؛ بنابراین باید فرصت‌های عینی برای دیده شدن ایجاد کرد.
دستگاه عدالت کیفری پا به‌پای پیشرفت‌های حوزه تکنولوژی در حال پیشرفت است
میر کمالی در ادامه با اشاره به موضوع توییت یک سلبریتی که ادعا شده عامل مرگ طلبه همدانی بوده، گفت: در حقوق کیفری یک اصلی داریم به نام اصل قانونی بودن مجازات؛ یعنی تا زمانی که یک قانون‌گذار قانونی را پیش‌بینی نکرده باشد و مجازاتی برای آن در نظر نگرفته باشد نمی‌توان به فرض اینکه اتفاقی افتاده و جو جامعه متشنج شده و اغتشاشی ایجادشده برای آن مجازات تعیین کرد.
وی افزود: اما در خصوص اتفاق اخیری که افتاده است این مقدمه را باید بگویم ما حقوقدانان بحثی داریم مبنی بر اینکه جرائم یا عمدی هستند یا غیرعمدی. در جرائم عمدی شخص با قصد مجرمانه رفتاری را انجام می‌دهد که درنهایت متناسب با جرم و جنایت مجازات می‌شود.
این حقوقدان ادامه داد: اما در رفتار غیرعمدی فرد به این دلیل مجازات می‌شود که انسان عاقل رفتاری که پیش‌بینی می‌کند خطرناک است نباید انجام دهد و بر همین اساس به خاطر عدم احتیاط و سهل‌انگاری و رفتار مخاطره‌آمیز باید مجازات شود. بنابراین چهره‌های شاخص با در نظر گرفتن جایگاهشان باید مراقبت بیشتری کنند.
میر کمالی در ادامه بابیان اینکه، ما یک اصطلاحی داریم که دزدان و سارقان یک‌قدم از پلیس و دستگاه‌های نظارتی جلوتر هستند گفت: دستگاه عدالت کیفری پا به‌پای پیشرفت‌های امروز در حوزه تکنولوژی در حال پیشرفت است ولی به جهت اینکه فضای سایبری ناشناخته است و دسترسی مردم سهل است و پیچیدگی‌هایی که این فضا دارد مبارزه با جرائم در آن بسیار سخت است.
برای حل بداخلاقی‌ها در فضای مجازی باید به سمت ترویج اخلاق دیجیتال رفت
در ادامه ظریفیان با تأکید بر اینکه باید انتظار متناسبی از حقوق داشته باشیم گفت: نمی‌شود همه مسائل را با حقوق و برخوردهای قضایی حل کرد. حقوق و قوانین حقوقی حداکثر ۱۰ تا ۱۵ درصد می‌توانند برای حل مشکلات به‌ویژه در فضای مجازی کمک‌کننده و کنترل‌کننده باشند. اگر انتظارات را متناسب نکنیم دچار خطای استراتژیک می‌شویم.
وی افزود: برای حل بداخلاقی‌ها، بسیاری از کشورها به سمت ترویج اخلاق دیجیتال و آموزش دیجیتال، توانمند کردن و هوشمند کردن فناوری رفته‌اند. در این زمینه کشورهای اسکاندیناوی توانسته‌اند تجربیات خوبی به دست بیاورند و حتی کشوری همچون فنلاند با ایجاد ارتباط بین اخلاق و فناوری اطلاعات و اینترنت اشیا دنیای جدیدی را برای کنترل داوطلبانه ایجاد کنند این مسیری است که ما نیز باید به سمت آن حرکت کنیم و از آن‌ها الگوبرداری کنیم.
فیلترینگ پاک کردن صورت مسئله است
در تائید سخنان ظریفیان، میر کمالی گفت: در حقوق بحثی داریم تحت عنوان پیشگیری از جرائم که هم رئیس فعلی قوه قضاییه و هم رئیس سابق به این مسئله خیلی اهمیت می‌دادند و یک معاونت خاصی در حوزه پیشگیری از جرم در دستگاه قضایی وجود دارد. اعتقاد ما بر این است که پیشگیری بهترین راه مبارزه با ارتکاب جرم است.
وی افزود: در خصوص جرائم سایبری فیلتر کردن اساساً بستن فضا و به‌نوعی پاک کردن صورت‌مسئله است. برای کنترل فضای مجازی باید قفل‌های هوشمند ایجاد کنیم تا فرصت جرم را از افراد بگیریم و مانع از ارتکاب جرم توسط افراد شویم.
ظریفیان در تائید سخنان میر کمالی گفت: اینترنت اشیا موفق شده است سیستم را به‌گونه‌ای حساس کند که وقتی کودک سراغ اینترنت می‌رود دستگاه آن را تشخیص می‌دهد و راه‌های برخی مسائل را به روی کودک می‌بندد؛ یعنی به سمت هوشمند کردن فناوری رفته‌اند تا نوعی خودتنظیمی در سیستم‌ها ایجاد می‌کنند که خود سیستم با تعامل با انسان اقدام بازدارنده می‌کند به‌جای اینکه بخواهند به سمت برخوردهای قضایی بروند.
دنیای مجازی محل بروز مسائل دنیا و فضای واقعی است
در ادامه گلزاری با تأکید بر اینکه دنیای مجازی محل بروز مسائل دنیا و فضای واقعی است گفت: ما در کتاب‌های خود خوانده بودیم که هر کودک، خانواده خود را به مدرسه می‌آورد. این دنیای مجازی جامعه واقعی را نمایش می‌دهد. به نظرم می‌رسد مشکلاتی که در این فضا می‌بینیم به گفته دوستان ۱۵ درصد آن را می‌توان با قانون حل کرد ۲۵ درصد را هم آموزش اما ۶۰ درصد آن ناشی از الگوهای بد و تربیت‌های بد در خانواده‌ها است.
ظریفیان در ادامه با تأکید بر اینکه با پیشرفت تکنولوژی فاصله‌ای میان خانواده‌ها و فرزندان ایجادشده است گفت: خانواده‌ها باید این فاصله‌ها را پر کنند، خانواده‌ای که بتواند این فاصله را پر کند می‌تواند مراقبت‌های بیشتری از فرزندانش داشته باشد.
وی افزود: نکته دوم اینکه صرفاً نباید به آموزش کلاسیک بسنده کنیم. الان آموزش مؤثر آموزش گفت‌وگو است، ما در گفت‌وگوها می‌توانیم فضای فهم مؤثر را پیدا کنیم. ما کمتر گفت‌وگو می‌کنیم. ما بیشتر منولوگ داریم تا دیالوگ. اگر آسیب‌های فضای مجازی را به فضای گفت‌وگوی بیاوریم دستاورد بیشتر خواهیم داشت.
در پایان این نشست گلزاری در جمع‌بندی سخنانش گفت: در راستای مقابله با ترویج خشونت در فضای مجازی باید الگوهای درست را معرفی کنیم، فضاهای نقد وگفت‌وگو ایجاد کنیم و آموزش‌های عمومی را افزایش دهیم.
فضای مجازی را تهدید بدانیم، تهدید می شود
ظریفیان نیز در جمع‌بندی با تأکید بر اینکه اساساً باید شبکه‌های اجتماعی را فرصت دانست نه تهدید گفت: هر چه قدر این فضا را تهدید بدانیم، شبکه‌های اجتماعی را بیشتر به سمت تهدید شدن سوق می‌دهیم. اساس زیست جهان امروز با فضای مجازی و دنیای دیجیتال پیوند خورده است و نوع مناسبات این فضا با مناسبات سنتی متفاوت است.
وی افزود: در جهان برای کنترل فضای مجازی به‌وسیله فناوری، اینترنت اشیا وهوشمندی، دستاوردهای خوبی به دست آمده که می‌توانیم از آن الگو بگیریم و بخش قابل توجهی از خشونت‌ها و آسیب‌ها را با خود فناوری کاهش دهیم. همچنین خانواده‌ها را باید متوجه کرد که اگر می‌خواهند روی کودکانشان تأثیر عمیق‌تری داشته باشند باید فاصله فهم دیجیتالی خود را کمتر کنند. از سوی دیگر باید سواد رسانه‌ای را نیز به‌شدت گسترش دهیم و این سواد موجب می‌شود که هم فرصت‌ها و هم تهدیدهای فضای مجازی بهتر دیده شود.
میر کمالی نیز در خاتمه گفت: بحث آموزش و سواد رسانه‌ای واقعاً اهمیت دارد و به‌اصطلاح ما حقوقدانان آخرین راه‌حل باید توسل به ضمانت اجرایی حقوقی و قضایی باشد. اینکه در جامعه ما جرم و جنایت زیاد شده به بحث اخلاق وتضعیف بنیان‌های خانواده بازمی گردد. اگر به خانواده و اخلاق رسانه‌ای و مشارکت دادن افراد در تصمیم‌گیری‌ها توجه شود می‌توان امید داشت که فضای سایبر هم بااخلاق شود و جرم و جنایت در این فضا کمتر شود.
منبع: مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
