نخستین نشست از سلسله جلسات «نقد و اندیشه»با هدف بررسی «فضای مجازی و ارتباطات اجتماعی» با موضوع بررسی تاثیر «فیک نیوز» و راه‌های مقابله با آن، با حضور کارشناسان و صاحب نظران حوزه رسانه و فعالان فضای مجازی در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد.
در این نشست که با حضور قادر باستانی، پژوهشگر و مدرس حوزه رسانه، محمد مهاجری، کارشناس مسایل رسانه و مدیر مسئول سایت خبرآنلاین و علی حسنلو، روزنامه‌نگار و فعال فضای مجازی برگزار شد، عوامل گسترش و نفوذ فیک نیوز، تاثیرات اجتماعی و سیاسی آن و همچنین راه‌مقابله با آن مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
ریشه شکل‌گیری فیک‌نیوز
در ابتدای این نشست قادر باستانی با اشاره به پژوهشی که پیرامون مساله فیک نیوز انجام داده بود در تعریف فیک نیوز گفت: «ما فقط اخبار دروغ را فیک نیوز نمی‌گوییم، در تعریفی که از این واژه می‌شود این مسئله مطرح است که یک سری خبرهای بی‌اهمیت و پیش پا افتاده‌ای وجود دارد که برخی افراد می‌توانند این اخبار را پررنگ نمایند و موج‌های وایرال (پر بازدید) ایجاد نمایند. اینها را نیز فیک‌نیوز می گویند».
وی سپس در تبیین عوامل موثر در گسترش فیک نیوز به چهار عامل «خودباختگی رسانه‌های سنتی در برابر رسانه‌های جدید»، «سطوح پایین تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای»، «تغییر در مدل‌های کسب و کار و انتشار اخبار فیک با انگیزه‌های مالی» و «نقش آفرینان مخرب و تخریب‌گر» اشاره کرد.
در ادامه این نشست، محمد مهاجری دروغ و لذت بردن از اغفال هزارن نفر را مهمترین عامل شکل‌گیری فیک نیوز دانست و تصریح کرد: «فیک نیوز، تنها به معنای خبر دروغ نیست و اتفاقا گاهی، فیک نیوزها، خبرهایی کاملا راست و درست هستند. اما با یک فیدبک و پیش زمینه‌ای منتشر می‌شوند تا آن خبر به صورت متفاوتی در جامعه تاثیرگذاری داشته باشد».
وی کم حوصلگی کاربران فضای مجازی و هنر تلخیص کردن مطالب را از دیگر عوامل موثر در شکل‌گیری فیک‌نیوز دانست و اظهار کرد:«تلخیص مطالب بسیاری از اوقات باعث تحریف مطالب در فضای مجازی می‌شود».
علی حسنلو، فعال فضای مجازی نیز در رابطه با علل گسترش فیک‌نیوز اظهار داشت: «یکی از مهمترین دلایل گسترش فیک‌نیوز آن است که ما خیلی دیر به این موضوع وارد شدیم و زمانی به موضوع فیک‌نیوز پرداختیم که این موضوع به بحران تبدیل شده است و نه زمانی که صرفا یک مساله و مشکل بود».
حسنلو ضمن انتقاد از بسیاری از اساتید ارتباطات و فعالان رسانه‌های رسمی بابت عدم ورود به موقع به موضوع رسانه‌های مجازی، سواد رسانه‌ای را یکی از مهارت‌های زندگی دانست و گفت: «کسی که سواد رسانه‌ای نداشته باشد آسیب میبینید و نمی‌تواند زندگی خود را با کیفیتی که لازم است دنبال کند. با این حال بسیاری از اساتید ارتباطات و فعالین حرفه‌ای رسانه‌ها در این حوزه بسیار کُند عمل می‌کنند».
حذف ارزش‌های خبری
در ادامه این نشست، قادر باستانی ضمن اشاره به برخی از آمارهای پژوهشی که پیرامون فیک نیوز داشته است گفت: «۶۹ درصد از مطالب کانالهای خبری تلگرامی زیر یک پاراگراف است که این عوامل بر عناصر خبری تاثیر گذاشته است و ما «چرا و چگونه» را از عناصر خبری تقریبا حذف کرده‌ایم. در میان ارزش‌های خبری نیز، تنها ارزش‌های خبری شهرت، در برگیری و برخورد مورد توجه کانالهای خبری تلگرامی است.»
وی افزود: «ما در رسانه های سنتی مانده ایم. یک ارزش خبری جدید هست که ما در دانشگاه ها تدریس نمی‌کنیم با عنوان قابلیت بازنشر یا جذابیت بازنشر».
باستانی با اشاره به میزان انتشار اخبار فیک در برخی از کانالهای پربازدید تلگرامی، پذیرش این اخبار فیک را نوعی فاجعه دانست و اظهار کرد:« بالاترین اخبار دیده شده و سین شده در میان کانالهای تلگرامی مربوط به کانال آمدنیوز است و این در حالی است که ۴۴ درصد از اخبار این کانال فیک و دروغ است و این برای رسانه‌های ما فاجعه است و واقعیت آن است که با خروج رسانه‌های داخلی از تلگرام، عملا فضا را برای آمدنیوزها فراهم کردیم. هر چند در این میان درصد قابل توجه‌ای از اخبار رسانه‌های مشهور داخلی هم در تلگرام فیک هستند از جمله فارس که ۱۰ درصد اخبارش فیک است».
فیک‌نیوزها به صحن مجلس شیفت پیدا کرده است
محمد مهاجری نیز در ادامه این نشست با انتقاد از شنیده شدن اخبار فیک از زبان برخی از نمایندگان مجلس و مسئولان گفت:« فیک نیوز به صحن علنی مجلس شیفت پیدا کرده است و بعضی از نمایندگان مجلس دروغ می‌گویند. وقتی مسئولین دروغ بگویند طبیعی است که فیک نیوز گسترش پیدا می‌کند. آسیب بزرگی که فیک نیوز در کشور ایجاد کرده است آن است که اخبار فیک از رسانه‌های غیرمعتبر به برخی از شخصیت‌های رسمی و برخی از مسئولین رسیده است.»
وی با اشاره به برخی از بداخلاقی‌ها افزود: «متاسفانه بعضی از فیک نیوزها با هدف کمک به جمهوری اسلامی ساخته می‌شود و من از آدم‌هایی شنیدم که معتقدند خبر فیک را باید به نفع نظام درست کرد.»
وی یکی دیگر از آفت‌های فیک نیوز را افزایش «منبع آگاه» دانست و گفت: «یکی از آفت‌های فیک‌نیوزها، «منبع آگاه» است. بالای ۹۵ درصد از اخباری که از قول منبع آگاه نقل می‌شود، دروغ است. در رسانه‌های معتبر دنیا هم از منبع آگاه استفاده می‌شود، اما نرخ استفاده از آن به نسبت رسانه های ما خیلی کمتر است.
رسانه‌های رسمی باید نگاه حرفه‌ای به فضای مجازی داشته باشند
علی حسنلو در ادامه این نشست و در واکنش به موضوع «منابع آگاه» بیان داشت: «باب شدن بحث منابع آگاه، بیشتر از سمت کانالهای تلگرامی بود که اخبار پشت پرده را منتشر می‌کردند که این اخبار را هیچ وقت خبرگزاری های رسمی منتشر نمی کردند. چون روزنامه نگاری کاوشگرانه و جستجوگرانه در ایران نداریم، عملا اخبار کانالهای تلگرامی از پشت پرده‌ها دیده می‌شود و پرطرفدار می‌شود. اگر رسانه‌های رسمی اخبار جذاب تر نداشته باشند و جذاب‌تر از الان نشوند و از فضای رکود خبری بیرون نیایند، سردمداران فضای مجازی همین کانالهای تلگرامی می‌شوند. بنابراین اگر ما می‌خواهیم جلوی انتشار فیک را بگیریم، باید رسانه‌های رسمی ما به سمت انتشار اخبارهای جذاب تر و کاوشگرانه‌تر بروند».
وی با انتقاد از برخی از مسئولین و خبرگزاری‌های رسمی در مواجهه با فضای مجازی گفت: «متاسفانه بسیاری از خبرگزاری‌های رسمی ما، اصالتی به فضای مجازی نمی دهند و این گونه برخوردها باعث شده است که کسانی در فضای مجازی لیدر شوند که مسلط به این فضا نیستند. تا زمانی که رسانه‌های رسمی ما به شکل حرفه‌ای به موضوع فضای مجازی نگاه نکنند، افراد دیگری به این فضا مسلط می‌شوند. ما اگر فضای رسانه‌های مجازی را به رسمیت نشناسیم و به صورت حرفه‌ای با آن برخورد نکنیم، نمی‌توانیم به صورت مولد در آن خبر تولید کنیم».
راه‌های مقابله با فیک‌نیوز
در پایان این نشست هر سه کارشناس حاضر در برنامه در پاسخ به این سوال که چه راه حلی را برای مواجهه با فیک نیوز موثر می‌دانید پاسخ دادند.
قادر باستانی در پاسخ به این سوال، ایجاد اعتماد مردم به رسانه‌های جریان اصلی، کاهش مداخلات دولت و افزایش هزینه دروغ گفتن را از جمله راه حل‌های مناسب برای مقابله با فیک‌نیوز عنوان کرد.
محمد مهاجری نیز بسط آزادی رسانه‌های رسمی و همچنین دسترسی آزاد به اطلاعات را از دیگر عواملی دانست که می‌تواند منجر به کاهش اثرگذاری فیک نیوز شود.
علی حسنلو نیز در این رابطه با بیان این که آزادی ایجاد کردن برای مردم اعتماد ایجاد می‌کند بیان داشت:«هرچه قدر شما محدودیت ایجاد کنید مردم کنجکاو می‌شوند که مساله محدود و سانسور شده چیست که نمی‌گذارند ما ببینیم و اگر ما فضا را رهاتر و بازتر کنیم تاثیرگذارتر است».
لازم به ذکر است که در ابتدای این جلسه، سید جمال الدین هادیان رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با اشاره به اهمیت روزافزون فضای مجازی در پاسخ به این پرسش که چرا این وزارتخانه به این قبیل موضوعات ورود کرده است گفت: «وقتی که تفکر نقاد در جامعه وجود نداشته باشد، زودباوری، خرافات و فریب خوردن ها در این حوزه زیاد خواهد شد. ما در برخورد با فضای مجازی، هنوز دانش کامل و نظریه ای متقن و کامل و یک دستور العمل ویژه متناسب با فرهنگ‌مان نداریم. مگر غیر از این است که این قطار سریع السیر در حال حرکت است و ما فرصتی برای از دست دادن نداریم و نمی توانیم نسبت به این کاروان بی تفاوت باشیم. ما بایستی در حوزه محتوا و رسانه و فضای مجازی وارد شویم».
این نشست‌ها از طرف مرکز اطلاع رسانی و روابط عمومی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات پیرامون بررسی دقیق ابعاد فضای مجازی و اینترنت برگزار می‌شود و در ادامه این سلسله جلسات موضوعات متنوعی از قبیل دولت اکترونیک، بررسی فیلترینگ، کسب و کارهای مبتنی بر فضای مجازی، آثار اجتماعی فضای مجازی و … مورد بررسی قرار خواهد گرفت.حضور خبرنگاران رسانه ها در این نشست ها آزاد است.
