همزمان با آنکه نهادهای نظارتی ایالات‌متحده‌آمریکا، موضوع نظارت دقیق‌تر بر فعالیت‌های شرکت‌های پیشروی فناوری اطلاعات را برای جلوگیری از انحصار در دستور کار قرار داده‌اند، در ایران نیز نخستین شکایت ضدانحصار در حوزه فناوری اطلاعات در شورای رقابت منجر به صدور حکم ضدانحصار برای ۲استارتاپ دیروز، و البته مقیاس‌یافته (Scaled-up) امروز، شد.
درست در روزهایی که گروهی از سناتورها و مقام‌های دولتی ایالات‌متحده‌آمریکا مشکوک به افزایش تراست و انحصار ۴ شرکت بزرگ فناوری اطلاعات این کشور یعنی اپل، گوگل، فیسبوک و آمازون بودند، بار دیگر قوانین آنتی‌تراست (AntiTrust) و معنا و مفهوم آن در دنیا مورد‌توجه قرار گرفته است.
در حقیقت تراست (Trust) به وضعیتی گفته می‌شود که ذی‌نفع یا ذی‌نفعانی واحد در یک اتحاد با یکدیگر و با حمایت یک محصول یا شرکت خود تلاش می‌کنند تا با ایجاد انحصار، در عمل رقابت و حضور دیگران و رقبا در بازار را امکان‌ناپذیر کنند. این گروه‌های ذی‌نفع هدفشان حفظ و افزایش منافع گروهشان در قالب ایجاد یک انحصار و عدم‌امکان ورود رقبا یا بازیگران جدید است. تراست‌ها از سهم غالب در بازار برخوردارند و از همین طریق عملا محیط رقابتی را به مرور از بین می‌برند و به‌دنبال آن نوآوری را در بلندمدت کاهش می‌دهند.
بدیهی است که با افزایش انحصار نه‌تنها ورود بازیگران نوآمده سد شده یا کاهش می‌یابد بلکه عملا به‌دلیل خروج رقبا، پس از مدتی کیفیت زندگی شهروندان یا همان کاربران آن خدمت کاهش می‌یابد. به همین دلیل است که دولت‌ها در قالب نهادهای تنظیم مقررات یا رگولاتوری مجبور به مداخله در بازار برای حفظ رقابت‌پذیری در بازار می‌شوند. به همین دلیل است که مسئولیت بازرسی از اپل و گوگل را وزارت دادگستری (DOJ) برعهده دارد و کمیسیون تجارت فدرال (FTC) هم با تشکیل تیم‌هایی بازرسی از فیسبوک و آمازون را آغاز کرده است. با انتشار گزارش این بازرسی‌ها، سهام این شرکت‌ها در وال‌استریت در عمل و در مجموع چندین میلیارد دلار کاهش یافت. واکنش محافظه‌کارانه بازار به شکست این چهارشرکت بزرگ و احتمال جریمه شدن آنها، منجر به کاهش سنگین سهام آنها شد.
ادعای انحصار در بازار سفارش آنلاین غذا
در ایران نیز شکایت چیلیوری، که یکی از شرکت‌های سفارش آنلاین غذاست، از رقیب‌اش «اسنپ‌فود» در شورای رقابت، که پیش‌تر تشکیل شده بود، در هفته گذشته مورد ارزیابی در شورا قرار گرفت. گرچه پیش‌تر نیز شکایت‌هایی مشابه در شورای رقابت طرح شده بود، اما این نخستین باری بود که رأی شورای رقابت به نفع شاکی صادر شد. شکایت چیلیوری از اسنپ‌فود در رابطه با ایجاد انحصار در بازار سفارش آنلاین غذا بود. اسنپ‌فود که به روایت مدیرانش در ماه‌های اخیر بین ۸۰ تا ۹۵ درصد سهم بازار را در اختیار داشت، از طریق قراردادهای انحصاری یا با تخفیف خود تلاش داشت تا سهم بازار کامل را به‌دست آورد. در نهایت چیلیوری شکایت خود را در ۵مورد به شورای رقابت برد؛ که براساس رأی صادره این شورا، چیلیوری توانسته در ۳ مورد از این شکایت‌ها علیه اسنپ‌فود به نفع خود رأی بگیرد.
نشانه‌هایی از جدی‌شدن بازار
صرف‌نظر از حکم شورا به‌نظر می‌رسد این رویداد از چند جنبه قابل تامل است:
سال‌های پیش (حوالی ۹۰ و ۹۱) دکتر مهدی محمدی اصطلاحی را بر سر زبان‌ها انداخته بود: «اکوسیستم نوآوری و استارتاپی، بازی در زمین خاکی است، لیگ اقتصاد ایران در جاهای دیگر است»!
هرچند این اصطلاح «زمین خاکی» شاید هنوز هم تمام نشده باشد، اما رقابت تنگاتنگی که نهایتا از شورای رقابت سر‌در‌بیاورد نشان می‌دهد اکوسیستم استارتاپی به سمت جدی شدن در حال پیش رفتن است؛ که نشانه خوبی است.
رقابت منصفانه در بازار باید یکی از اصول شرکت‌ها باشد. چند‌ماه پیش تلفنی و حضوری با مدیران اسنپ‌فود و هلدینگ‌شان صحبت کردم و خواستم از هرگونه رفتاری که شائبه رفتار انحصاری باشد دست بردارند. به صراحت از ایشان خواستم تا ملاحظه جدی ما را برای حضور حداقل ۲ شرکت رقیب بزرگ در هر حوزه‌ای مدنظر قرار دهند؛ متأسفانه ایشان این نوع رفتار را رقابت دانستند. صرف‌نظر از آنکه چه اتفاقی بیفتد، هدف ما در حوزه فناوری اطلاعات آن است که کمترین میزان انحصار در هر حوزه‌ای را شاهد باشیم. بازیگران اکوسیستم استارتاپی نیز باید نگاه بلندمدتی داشته باشند که در آن رقابت را یک مزیت برای خودشان بدانند و باور کنند بدون رقیب جدی، خیلی زودتر از آنچه فکر می‌کنند از بازار حذف خواهند شد.
واقعیت ترکیب اعضای شورای رقابت نشان می‌دهد صندلی‌ها متعلق به خبرگان حوزه‌های صنعتی و خدماتی سنتی است. شاید به‌روزرسانی این شورا و ایجاد آمادگی برای ورود این شورا به موضوعات جدیدتر نیاز به ورود اعضایی آشنا به اقتصاد نوآوری و فناوری اطلاعات است. تصمیم‌گیری در این حوزه به‌دلیل ماهیت آن و موضوعاتی مانند اصل «اثرات شبکه‌ای» (Network externality) یا بازارهای جورسازی (Match-Making) نیازمند نگاهی تا حدی متفاوت از نگاه متداول است.
ضمانت اجرایی احکام صادر شده تا حد زیادی می‌تواند مورد‌تردید باشد. اینکه به‌عنوان مثال چنین در حکم آمده است: «شورای رقابت، با اکثریت آرا شکایت چیلیوری از شرکت اسنپ فود را … [درخصوص] ایجاد مانع به‌منظور مشکل کردن ورود رقبای جدید یا حذف بنگاه‌ها یا شرکت‌های رقیب در یک فعالیت خاص تشخیص داد.» مشخص نمی‌کند که راه‌حل ارائه‌شده برای کاهش «موانع ورود» بازیگران جدید یا رقیب چیست؟ نگاهی به سایر کشورها نشان می‌دهد که در چنین مواردی احکامی دقیق مانند ایجاد شتاب‌دهنده تخصصی و مثلا حمایت از ۵استارتاپ و پرداخت «سرمایه بذری» به آنان و … ضرورت دارد. فقدان ارائه راه‌حل می‌تواند اتفاقا منجر به تشویق انحصارگران شود.
شاید در همین‌جاست که بار دیگر باید توجه کرد که در دنیای فناوری به جای بحث مقررات‌زدایی (Deregulation) موضوع اصلی رگولاتوری مناسب یا رسیدن به دوران تنظیم‌گری مشارکتی (Participatory Regulation) است. ما به‌دلیل سال‌ها تنظیم‌گری بد، گویی این واژه را خیلی بد می‌دانیم؛ درحالی‌که تنظیم‌گری در دنیای سیاست فناوری واژه بدی نیست؛ سؤال سیاستگذار فناوری این است که چگونه تنظیم‌گری خوب داشته باشیم؟
* امیر ناظمی، معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فناوری اطلاعات
منبع: روزنامه همشهری
