فیلترینگ؛ تنها اهرم کلیدی حکمرانی ایران در فضای مجازی

پنجاه و هشتمین جلسه از سلسله نشست‌های نقد و اندیشه با موضوع «حکمرانی در فضای مجازی» با حضور «روح الله هنرور» استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف و «محمدرضا رسولی» عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت برگزار شد.

ایران می تواند الگوی چهارم حکمرانی در فضای مجازی را داشته باشد

در ابتدای این نشست روح الله هنرور با اشاره به اینکه  مساله حکمرانی در فضای مجازی موضوعی است که در ایران در مورد آن زیاد صحبت شده ولی فهمیده نشده است، گفت: علت این است که شیوه های مختلفی که برای کنترل فضای مجازی می تواند وجود داشته باشد در کشور ما شناخته شده نیست و مهمترین مساله در عرصه حکمرانی فضای مجازی این است که دولت ها بتوانند سیاست ها و منافع خود را مطابق با مبانی ارزشی و اجتماعی که دارند در این فضا حاکم کنند.

وی با تاکید بر اینکه در حال حاضر سه الگوی حکمرانی در دنیا اجرا می شود، افزود: الگوی چینی که مبتنی بر اولویت نظر دولت در عرصه های مختلف است. الگوی اروپایی که مبتنی بر حفاظت از حقوق انسان ها و حقوق بشر و جلوگیری از انحصار و قدرت یافتن شرکت های خیلی بزرگ  و سوم  مدل آمریکایی که همیشه بوده و ما می توانیم در کشور یک الگوی چهارم را توسعه دهیم.

محمدرضا رسولی عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت نیز درباره مفهوم حکمرانی در فضای مجازی گفت: حکمرانی باید در لایه حاکمیت اتفاق بیفتد و هدف این است که ساختارها و مکانیسم های تصمیم سازی  که منافع ملی یک کشور را تضمین می کند در این لایه شکل بگیرد.

وی با اشاره به اینکه در حوزه فضای مجازی حمکرانی، به مفهوم استفاده از فرصت های این فضای برای دستیابی به منافع ملی و حاکمیتی است، تصریح کرد: در لایه حکمرانی داده به دنبال آن هستیم که از رویه ای استفاده کنیم که بیشترین بهره را در جهت منافع ملی ببریم  و در عین حال از دارایی ها اطلاعاتی و داده هایی که وجود دارد محافظت و استفاده فرصت طلبانه از این فضا را محدود کنیم.

حکمرانی در لایه های زیرساختی راحت تر است

هنرور در ادامه بحث با اشاره به اینکه شبکه اینترنت معماری آزاد دارد و لایه لایه بودن آن امکانی را ایجاد می کند که هر کسی بتواند کاربرد خودش را بر اساس کاربردهایی که دیگران در شبکه ایجاد کرده اند، به وجود آورد، گفت: اولین موردی که دولت ها باید به آن فکر کنند این است که کدام لایه را می توانند حکمرانی و کنترل کنند.

استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به اینکه بخش عمده این لایه ها زیرساخت است، ادامه داد: باید زیرساخت های کافی به وجود بیاوریم که پلت فرم های پرقدرت بتوانند بر اساس دیتاسنترهایی که در ایران هستند کار کنند و بر آنها اعمال قدرت داشته باشیم و هنوز هم این فرصت برای اپلیکیشن هایی که به تازگی راه افتاده اند فراهم است به شرطی که ما آنها را رصد کنیم.

هنرور با تاکید بر اینکه دو لایه کلیدی زیر ساخت و شبکه ملی اطلاعات ابزار مهمی برای حکمرانی در فضای مجزی است، اظهار کرد: نزدیک به هشت سال است که آمریکایی ها در مورد شبکه ملی اطلاعات ایران داده جمع آوری می کنند و نظر آنها این شبکه بر روی دینامیک اینترنت تاثیر گذار باشد است.

محمدرضا رسولی با اشاره به چارچوب هایی که برای حکم رانی در فضای مجازی وجود دارد باید لایه های زیر ساخت، پلت فرم ها و سرویس و لایه کاربران را مبنا قرار دهیم، گفت: باید برای حکمرانی در لایه زیر ساخت سیاست های مشخص داشته باشیم تا دارایی های ارزشمند اطلاعاتی محافظت کنیم ولی  باید توجه کنیم که هر چه به لایه های بالاتر می رسیم حکمرانی سخت تر و پیچیده تر می شود و با  مخاطرات بیشتری روبرو هستیم.

وی با بیان اینکه مداخله و حکمرانی در لایه های زیرساختی راحت تر است، افزود: هر چه به لایه های بالاتر  برویم با کاربران، کسب و کارها و تامین کنندگان اطلاعاتی که به صورت توزیع شده در این فضا تولید محتوا می کنند رو به رو می شویم و حکمرانی در این لایه ها بسیار پیچیده می شود.

رسولی با تاکید بر اینکه در ادبیات حکمرانی با سه مکانیسم ساختاری، رویه ای و رابطه ای روبه رو هستیم گفت: مکانیسم های ساختاری به طور عمده روش هایی هستند که از بالا به پایین بر اساس یک سلسله مراتب تدوین، ابلاغ و اجرا می شود.

وی ادامه داد: حاکمیت بخش عمده زیر ساخت را در دست دارد و ابزارهای سیاست گذاری بر این لایه را در اختیار دارد. اما هر چه بالاتر می رویم کار سخت تر می شود و از مکانیسم های ساختاری به سمت مکانیسم های رویه ای تغییر جهت می دهیم.

 عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با اشاره به اینکه ایجاد استاندارد ملی و یکپارچه سازی رویه ها در لایه پلت فرم چالش جدی وجود دارد، خاطرنشان کرد: در لایه های بالاتر به طور عملی مکانیسم های مداخله، مکانیسم های رابطه ای است و مکانیسم هایی است که محور آن بحث آموزش، فرهنگ سازی، ایجاد همسویی اجتماعی است که بتوانیم بازیگران اجتماعی مختلفی را که از لایه های محتوا و کاربری استفاده می کنند با منافع جمعی ملی همسو و آنها را نسبت به مخاطرات آگاه کنیم و در عین حال از آنها در قبال این مخاطرات محافظت کنیم.

رسولی با اشاره به تعبیر رهبری که فضای مجازی تبدیل به قتلگاه برای عموم جامعه شده است، گفت: این جمله از این موضوع نشات می گیرد که نتوانسته ایم در این حوزه روش های اجتماعی را ایجاد و عموم کاربران را متقاعد کنیم که به نحوی در این فضا رفتار کنند که در جهت منافع بلند مدت کشور باشد. ما در این حوزه ضعف و کار سختی در پیش رو داریم.

وی با بیان اینکه بخش عمده این ناکارآمدی به دلیل این است که دانش عینی، عملی و تجربی در این حوزه نداریم، ادامه داد: برای اینکه چنین تجربه ای را در کشور محقق کنیم دچار سردرگمی هستیم که به چه شکل باید در این حوزه مداخله کنیم؟ به عبارت دیگر نمی دانیم کجا باید برخورد امنیتی کنیم و در کجا برخورد فرهنگ سازی داشته باشیم و خلا بعدی این است که این فوریت هنوز در بدنه حاکمیتی و اجرایی کشور شکل نگرفته است.

باید در لایه های پایین بخشی از کار را به پلت فرم های سطوح دیگر واگذار کنیم

روح الله هنرور با اشاره به حق دسترسی به کاربران در فضای مجازی گفت: باید ساز و کارهای ایجاد حکمرانی را وجود بیاوریم. ولی در نظام تنها اهرم کلیدی فیلترینگ است که باعث شده همه افراد رو به روی نظام و دولت قرار بگیرند و این هزینه را به شدت برای نظام بالا برده است.

وی با بیان اینکه اگر بخواهیم از طریق پاک کردن عوامل دیگری که در این فضا فعال هستند حکمرانی کنیم اولین نکته ای که باید به آن توجه داشته باشیم این است که در لایه های پایین بخشی از کار را به پلت فرم های سطوح دیگر واگذار کنیم، افزود: در این صورت لازم نیست که دولت در این عرصه ها مداخله مستقیم داشته باشد و در همین فضا حتی می توان دسترسی کودکان را مورد توجه قرارداد.

استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به اینکه درحال حاضر در حوزه کودکان دچار ضعف و خلا هستیم و هیچ سازو کار دیگری به جز فیلترینگ فراهم نکرده ایم، گفت: کاربران در سایر کشورها می توانند از ارائه دهندگان اینترنت خدمات کودک بگیرید. اگر بخواهیم این مکانیسم را در کشور راه اندازی کنیم باید بخشی را به عهده ارائه دهنده اینترنت و بخشی را به عهده خانواده ها قرار دهیم و نهادهای مردمی به وجود بیاید که سایت های امن را معرفی کند و این با برنامه ریزی می تواند تبدیل به صنعت شود و دولت با فعال کردن مردم می توان حکمرانی خود را پیش ببرد.

هنرور با اشاره به اینکه مدل های مختلف این طرح را می توان با محوریت خانواده ها، سازمان ها، پلت فرم ها آنلاین آغاز کرد، ادامه داد: نکته کلیدی این است که بتوانیم گفت و گوی درستی بین سیاست مداران و صاحب نظران داشته باشیم و سلسله مراتب تصمیم گیری مشخصی را در این عرصه حاکم کنیم . در حال حاضر  نهادهای مختلفی در عرصه فضای مجازی صاحب رای و اثر گذار هستند ولی با هم هماهنگ نیستند و گروه هایی که بیرون از ساز وکارهای حاکمیتی قرار دارند نمی دانند با کدام نهاد باید تطبیق داشته باشند و این موضوع علاوه بر سردرگمی جامعه کاربران، جامعه بزرگتری که به دنبال سیاست کلی نظام در فضای اینترنت است را هم سردرگم می کند.

طعم حکمرانی خوب را باید برای مردم ایجاد کنیم

محمدرضا رسولی عضو هیات علمی دانشگاه علم وصنعت با بیان اینکه اگر فضایی را ایجاد کنیم که در لایه دوم تمام ذینفعان به این جمع بندی برسند که مداخلات نظام در این حوزه به نفع همه است و طعم حکمرانی خوب را برای مردم ایجاد کنیم به نفع همه است،گفت: در این صورت در سطح کلان اهدافی که دنبال می کنیم محقق می شود و شفافیت و در دسترس بودن داده ها به کسب و کارها کمک می کند تا مردم این احساس را داشته باشند که حکمرانی شکل گرفته به آنها کمک می کند که به محتوای شفاف با دسترسی آزاد و حفظ حریم خصوصی دسترسی داشته باشند و مطمین هستند که فرزندانشان در این فضا راحت تر می توانند فعالیت کنند.

وی افزود: در لایه سوم با سرویس هایی که می توان به مردم ارائه داد و با یکپارچگی که بین منابع اطلاعاتی و پلت فرم هایی در لایه های مختلف شکل می گیرند، این فضا را ایجاد می کند که مداخله موثری داشته باشیم.

رسولی با تاکید بر اینکه مکانیسم های ساختاری در این سه لایه بهتر می توانند شکل بگیرند و بین مجموعه هایی که در این حوزه فعال هستند تقسیم کار و نحوه هماهنگی ها مشخص می شود، گفت: متاسفانه حدود ۱۲ سال است که در کشور هماهنگی بین مجموعه های مختلف و نقش آنها در فضای مجازی تبدیل به چالش شده است و همین موضوع ادامه دارد و در لایه زیرساخت و محتوا نیز با این چالش رو به رو هستیم.

عضو هیات علمی دانشگاه علم وصنعت با اشاره به اینکه هم اکنون همه خانواده ها و کودکان و نوجوانان درگیر فضای مجازی هستند و بحث آموزش در این فضا شکل گرفته است، گفت: ما در کشور به بحث چگونگی رصد و حکمرانی در این فضا ورود نکرده ایم و اگر این انسجام و توان را در بدنه مجموعه اجرایی داشتیم به طور اصولی مکانیسم ساختاری ما باید ۱۵ سال پیش باید شکل می گرفت ولی همچنان در این حوزه چالش داریم.

هر جا مردم را درست درگیر موضوعات کرده ایم اتفاق مورد نظر رقم خورده است

وی با اشاره به اینکه قسمت دوم حکمرانی، بحث رویه ها و استاندارد سازی است و اجتماعی سازی مفاهیم در لایه سوم سخت تر شکل می گیرد، تصریح کرد: تجربه ای که در کشور داریم این است که هر جا مردم را درست درگیر موضوعات کرده ایم اتفاق مورد نظر رقم خورده است و بنابراین اگر در عرصه فضای مجازی بتوانیم یک الگوی حاکمیت شرکتی(Co governance) مبتنی بر نقش مردم در این فضا باشد می توانیم موفق شویم.

رسولی با اشاره به عملکرد خوبی حاکمیت در حوزه کسب و کارهای نوپا گفت: اگر بتوانیم این عرصه را بسط بدهیم که در بخش تولید محتوا هم این عملکرد شکل بگیرد و مردم را توانمند کنیم که بتوانند محتوای خوب تولید کنند و باز بخشی از مسایل کشور در این حوزه حل می شود.

وی با تاکید بر اینکه فیلترینگ یعنی اعمال حاکمیت و نه حکمرانی که در کوتاه مدت جواب نمی دهد و در بلند مدت هم باعث فاجعه می شود و کشور را دچار مخاطرات بزرگتری می کند، خاطرنشان کرد: ناکارآمدی در بدنه اجرایی دولت وجود دارد اما اینکه فضایی را فراهم کنیم که مردم درگیر این قضیه و با الگوهای حاکمیت شرکتی علاقمند بشوند و این فرصت در اختیار آنها قرار بگیرد که بتوانند در این حوزه ایفای نقش کنند بسیاری از مسایل حوزه کودکان برطرف می شود.

رسولی با اشاره به اینکه رهبری یک تعبیری از این فضا داشتند که ما عنوان فضای مجازی را به کار نبریم، بلکه این فضای حقیقی است که ما روی آن تنفس می کنیم، گفت: تبعات رسانه های اجتماعی کاملا شفاف بود، مردم درگیر شدند، پلت فرم های مختلف و محتواهای زیادی روی این فضا شکل گرفت و ما تازه متوجه شدیم که این عرصه ای است که باید روی آن ضوابطی داشته باشیم و شاید اولین کاری که می توانستیم انجام بدهیم فیلتر برخی از این فضاها بود که تبعات اجتماعی زیادی برای نظام داشت. دلیل این انفعالی که در بدنه حاکمیتی با آن رو به رو هستیم این است که روندها را دیر تشخیص می دهیم و سازماندهی و عکس العمل ها به موضوعات باز هم دیر اتفاق می افتد زیرا همیشه با یک فضای متغیر با روندهای پرشتاب رو به رو هستیم که باید خیلی سریع آنها را احساس کنیم و سریع نسبت به آن پاسخ دهیم و این در بدنه حاکمیت ما رخ نداده است . الان اگر رسانه های اجتماعی برای ما دغدغه است خیلی روندهای دیگر در حال شکل گیری است که دو یا پنج سال بعد معضلات بزرگتری را برای ما به وجود می آورد و هنوز به حضور آنها ورود عمیقی نداشته ایم.

باید زبان مکالمه با شرکت های بین المللی را پیدا کنیم

روح الله هنرور در بحث حکمرانی در فضای مجازی با بیان اینکه وقتی طرف مقابل یک پلت فرم بین المللی است به وجود آوردن مسیر گفت و گو بسیار مهم است،گفت: برخی از این پلت فرم ها ساز و کار این مکالمه را به وجود آورده اند اگر شما از توتیتر درخواست کنید به دلیل اینکه محتوایی با ارزش ها و خواست های کشور هماهنگ نیست باید حذف شود به احتمال زیاد جواب نمی دهد بلکه باید زبانی را پیدا کرد که این پلت فرمها متوجه آن بشوند.

وی با اشاره به اینکه برای ایجاد مشروعیت در این فضا باید دو نکته را مد نظر قرار دهیم، اظهار کرد: ابتدا باید برای فرآیندهایی که در مرحله تصمیم گیری قرار می گیرند روال سازی کنیم. که دو مورد وجود دارد: اول رویه قضایی برای فیلتر شدن یک سایت است که افراد بتوانند به آن اعتراض کنند و رسیدگی قضایی برای آن انجام شود و دوم وقتی دستور فیلترینگ  برای سایتی صادر می شود دستور قضایی و روال آن معلوم باشد .

هنرور ادامه داد: دوم مشاوره است که در سطح بین المللی هم انجام می شود که شرکت های بزرگ و کوچک به طور مداوم با سازمان های سیاست گذار حاکمیتی در تماس هستند که روندها را به آنها اطلاع بدهند تا اگر آنها پیشنهادی دارند مطرح کنند.

استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به اینکه اگر مکانیسم تصمیم سازی ما از بین مردم و نهادهای مردمی شروع شود برای اجرا به مشکل کمتری برخورد می کنیم، گفت: این طرح مکانیسمی را به وجود می آورد که مشروعیت حاکمیت را زیاد می کند و هم موفقیت آن را بالا می برد.

داده های باز در حکمرانی به اعتماد آفرینی عموم مردم کمک می کنند

محمد رضا رسولی با اشاره به مبحث حکمرانی داده در فضای مجازی گفت: داده از لحاظ ابعاد فنی در لایه های زیرساختی و در لایه های بالاتر که پلت فرم ها، تولید محتوا و لایه کاربران را شکل می دهد وجود دارد و بنابراین بخش عمده ای از حکمرانی فضای مجازی این است که به چه شکل از سرمایه های اطلاعاتی در جهت منافع خود استفاده کنیم. شورای عالی فضای مجازی سندی را در دست تدوین دارد که هدف آن این است که به چه شکل بتوانیم از فرصتی که فضای مجازی برای تبادل داده فراهم کرده برای خلق ثروت استفاده کنیم در عین حال که از داده ها و امنیت آنها محافظت و رویه هایی برای تولید داده های با کیفیت و تبادل اطلاعات بین مجموعه های مختلف ایجاد می کنیم.

عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه هدف اصلی در حوزه داده این است که بتوانیم فرصت هایی که می تواند تصمیم گیری را در حوزه حاکمیت تسهیل کند داشته باشیم، گفت: به علت اینکه جمع آوری،رصد و تحلیل اطلاعات نداریم کسب وکارها نمی توانند در فضای جهانی رقابت کنند.

رسولی با اشاره به اینکه در سطح کلان برای حکمرانی داده باید فضایی را باز کنیم که بتوانیم در سطوح مختلف خلق ثروت کنیم، گفت: داده های باز ((Open Dita که شفافیت در آن مستتر است به اعتماد آفرینی و جلب مشارکت عموم مردم در حوزه های مختلف و همچنین به تصمیم گیری در لایه های متفاوت کمک می کند.

روح الله هنرور با تاکید بر اینکه اگر در حوزه داده ها، محوری را در اولویت قرار دهیم و برای آنها برنامه ریزی کنیم می توانیم در بقیه برنامه های فضای مجازی هم پیشرفت کنیم، گفت: اولین برنامه توسعه ظرفیت ذخیره سازی داده ها است که یکی از بزرگترین نقاط ضعف ما در حوزه فضای مجازی به شمار می رود و برنامه دوم ملی سازی داده های حاکمیتی و دولتی است که در مرحله اول از آنها در بدنه تصمیم گیری و سیاست گذاری دولت استفاده کنیم و در مرحله دوم کسب و کارها بتوانند بر اساس این داده ها خدماتی را به مردم ارائه کنند و مرحله سوم هم ساز و کاری به وجود بیاوریم که داده های شخصی افراد در داخل کشور تجمیع شوند و با حفظ حریم خصوصی و عدم انتشار شرکت ها واسطه ای شوند تا از این داده ها برای راه اندازی کسب وکار استفاده کنند. اگر این مرحله را شکل دهیم می تواند به اندازه اقتصاد نفتی و حتی بیشتر به جامعه برای جامعه درآمد زایی کند.

محمدرضا رسولی با بیان اینکه کشور ظرفیت تخصصی بسیار خوبی در حوزه داده ها دارد، تعداد کارشناسان حوزه داده در بخش های مختلف و رشته های مرتبط که به تکنولوژی روز مجهز هستند فرصتی است که خیلی از کشورها از آن بی بهره هستند، اظهار کرد: بخشی از داده ها حاکمیتی است و مجموعه های دولتی تولید می کنند و یا مدیریت آنها در دست دولت است ولی باید ضوابط مشخصی داشته باشیم که هر داده ای، در هر حوزه ای و به چه شکل باید در اختیار مردم قرار بگیرد و این امکان وجود داشته باشد که داده ها در اختیار آنها قرارگیرد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه برخی از داده هایی که برای کسب و کارها حیاتی است در اختیار شرکت های خارجی قرار دارد و بنابراین  در حوزه کسب و کارها و تولید همیشه یک گام  از این شرکت ها عقب تر هستیم، گفت: این داده ها را باید آزاد کنیم و اختیار مجموعه هایی که می توانند از آن ارزش خلق کنند قرار بدهیم و از آن حفاظت کنیم.

حکمرانی در  فضای مجازی یک مقوله امنیتی نیست

روح الله هنرور استاد مدعو دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی شریف با تاکید براستفاده از ظرفیت جامعه متخصصات داده کشور گفت: در این عرصه اول مشتریان جهان اسلام و پس ازآن فارسی زبانان کشورهای همسایه را داریم که می توانند از خدماتی که شرکت و سرویس های ایرانی ارائه می دهند استفاده کنند. حتی پلتفرم های خاص آن جوامع را بسازیم و حتی می توانیم به مرکز تربیت نیروی انسانی کشورهای منطقه تبدیل شویم و با جذب استعداد ارز آوری داشته باشیم.

وی افزود: اگر سلسله مراتب ها را رعایت کنیم علاوه بر همکاری با شرکت های بین المللی می توانیم حضور فعال تری در این عرصه داشته باشیم ولی نیروی انسانی که جنبه های حقوقی فناوری اطلاعات، حقوق بین الملل فضای مجازی و اقتصاد دیجیتال را بشناسند کم داریم که بتوانند در انجمن های بین المللی فعال عضو شوند.

رسولی با تاکید بر اینکه حکمرانی در  فضای مجازی یک مقوله امنیتی نیست بلکه فرصتی در اختیار ما است که این فضا را حکمرانی کنیم و بتوانیم از فرصت های این فضا به نفع اهداف ملی، عموم جامعه و حاکمیت استفاده کنیم گفت: البته این نگاه مخاطرات این فضا را نفی  نمی کند و به دلایل مختلف مخاطرات جدی و تهدیدات بزرگی در این حوزه داریم و توان آن را داریم که آنها را به فرصت تبدیل کنیم.

عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت تصریح کرد: اگر بدنه مجموعه حاکمیت در این زمینه کاستی دارد نقش آفرینی مردم می تواند آن را پوشش بدهد تا از این فرصت تکنولوژیکی در جهت اهداف خود استفاده کنیم و در کنار آن به تعمیق فهم موضوع حکمرانی در ارکان مختلف حاکمیت نیاز داریم .

وی با تاکید بر اینکه مجموعه اجرایی باید ضوابط حقوقی و قضایی که از حریم این سیاست ها حفاظت کند را به وجود بیاورد، افزود: باید از نقش آفرینی مردم در حوزه حکمرانی فضای مجازی حمایت کنیم و برای استفاده از ظرفیت تکنولوژیک و تحلیل کلان داده ها با هدف توسعه کسب و کارها اقدام کنیم.

منبع: روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات