نویسنده : رضا جمیلی، روزنامه ابتکار
وقتی تعدادی از فوتبالیست‌های مشهور ایرانی شاغل در لیگ برتر فوتبال کارت‌های پایان‌خدمت و معافیت‌شان نامعتبر از آب درآمد خبرها و جنجال‌های زیادی به‌پا شد.
همه در پی این بودند تا تحلیلی از ماجرا ارائه دهند که به واقعیت آن نزدیک‌تر باشد. عده‌ای سبک زندگی گره‌خورده با ثروت و درآمد میلیاردی فوتبال را باعث و بانی چنین افتضاحی عنوان کردند، برخی دیگر پای سطح سواد و دانسته‌های فوتبالیست‌ها را وسط کشیدند و روی این موضع اصرار ورزیدند که آنها که توی زمین فوتبال خوب دریبل می‌زنند خیلی مستعد دریبل خوردن از جاعلان و کلاه‌برداران هستند، بودند کارشناسانی که ضعف سیستم‌های نظارتی و دستگاه‌های متولی را مقصر اصلی می‌دانستند و چندین و چند دیدگاه دیگر. اما کمتر کسی این سوال را مطرح کرد که آیا نمی‌شود راهی را پیدا کرد تا حداقل کسی که در بالاترین سطح یک رشته ورزشی و در بهترین دوران زندگی حرفه‌ای‌اش یا همان روزهای اوجش قرار دارد مجبور نشود برای فرار از پست دادن در پادگانچنین راه‌های غیرقانونی را انتخاب کند؟ و سوال مهم‌تر اینکه وقتی در زمینه ورزشی چون فوتبال که سهمش در اقتصاد کشور چندان هم قابل‌توجه نیست و بیشتر هزینه‌بر است تا درآمدزا (البته در همین مورد فوتبال هم نمی‌توان به ظرفیت‌های آن در بحث پرکردن اوقات فراغت جوانان و خانواده‌ها و کم‌کردن بسیاری آسیب‌های اجتماعی نادیده گرفت) سربازی تبدیل به چنین دغدغه‌ای شده؛ برای حوزه‌هایی که نخبگان و سرآمدهای آن یا در مقام مقایسه لیگ برتری‌هایش برای خود و جامعه ثروت‌آفرینی، اشتغال‌زایی و در یک کلمه ارزش‌آفرینی می‌کنند وضعیت به چه شکل است و چه می‌توان کرد؟ چه شکل و مدلی را می‌توان دنبال کرد تا حداقل حوزه‌هایی چون ورود زودهنگام نخبگان به بازار کار و یا بهتر بگوییم ورود آنها به حوزه کارآفرینی و یا جلوگیری از خروج و مهاجرت استعدادها و ایده‌های نو؛ متاثر از مقوله خدمت سربازی تبدیل به چالشی بدون راه‌حل نشوند. نگاهی به وضعیت فعلی سربازی می‌تواند در پاسخ به این سوالات راهگشا باشد.
ضرورتی حیاتی
ایران بعد از کشور چین با داشتن ۱۵ کشور هم‌مرز (زمینی و دریایی) دارای بیشتری تعداد همسایه در بین کشورهای دنیاست. در یکی از استراتژیک‌ترین و خبرسازترین مناطق دنیا واقع شده و از آخرین جنگی که به اجبار درگیر آن شده سه دهه هم نگذشته است. این‌ها خود دم‌دستی‌ترین دلایلی است که می‌تواند داشتن نیروهایی مسلح و همیشه‌آماده را برای دفاع از کیان و مرزهای چنین کشوری کاملا توجیه کند. موضوعی که باعث شده ایران در میان ۲۴ کشوری قرار بگیرد که در آنها دوره سربازی اجباری است و فراتر از آن در بین ۷ کشوری قرار بگیرد که طول این دوره در آنها بیشتر از یک سال است. اما از منظر قانون‌گذاران و مجریان شکل فعلی دوره خدمت وظیفه عمومی، تنها یکی از کارکردهای سربازی کارکرد دفاعی و امنیتی است. آنها برای این دوره سه کارکرد دیگر یعنی سیاسی، آموزشی و تربیتی را برمی‌شمارند که وقتی صحبت از آسیب‌شناسی دوره سربازی می‌شود دو مقوله آموزشی و تربیتی بیشتر اهمیت پیدا می‌کنند.
بازی برد-برد را چگونه تعریف می‌کنند؟
در نشست آسیب‌شناسی دوره سربازی که به همت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برگزار و نتایج آن بهار امسال منتشر شد یکی از دلایل بی‌انگیزگی جوانان و عدم اقبال به سربازی را تعریف نکردن دستاوردها و منافعت آنها از سربازی در برابر منافع طرف مقابل یعنی نظام معرفی شده است. اینکه بخش قابل‌توجهی از نیازهای امنیتی و دفاعی کشور با حضور سربازان وظیفه تامین می‌شود اما در برابر آن و پس از پایان دوره سربازی جوانان احساس ارزش افزوده در زندگی و یا شخصیت خود ندارند. این گزارش اشاره می‌کند در دوران پیش از انقلاب که بخش اعظمی از مشمولان سربازی بی‌سواد بودند و امکان سوادآموزی در این دوره وجود داشت؛ انگیزه‌ها بای پوشیدن رخت سبز نظامی بیشتر بوده است. این موضوع وقتی مقایسه می‌شود با زمانه‌ای که بسیاری از مشمولان سربازی تحصیلات کارشناسی و یا کارشناسی ارشد دارند موضوع انگیزه و اشتیاق برای اعزام شدن را بیشتر در مرکز توجه می‌نشاند. به‌عبارتی یکی از خروجی‌های آسیب‌شناسی دوره سربازی این موضوع تاکید دارد که سهم جوانان از منافع این دوره تعریف نشده و یا بسیار ناچیز است. یعنی در قبال محرومیت از دوسال از دوره جوانی، نداشتن درآمد متناسب با توانایی و تحصیلات، دوری از خانواده و مهم‌تر از دست دادن برخی از موقعیت شغلی و دوری از بازار کار؛ آنچه عایدشان می‌شود بسیار ناچیز است.
آنچه مورد توافق همگان است
گزارش آسیب‌شناسی دوره سربازی نشان می‌دهد درباره بسیاری از حقایق و نقص‌های سیستم فعلی دوره خدمت توافق‌نظر کاملی وجود دارد. یکی از این اصل‌ها این است که سربازی را نمی‌توان حذف کرد. وضعیت فعلی منطقه خاورمیانه، مرزهای طولانی و همسایگان زیاد و به‌طور کلی نیازهای دفاعی کشور داشتن خیل زیادی از سرباز را اجتناب‌ناپذیر کرده است. به‌گونه‌ای که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، کارشناسان نیروهای مسلح با اشاره به اینکه بیش از ۲۹ درصد از شهدای جنگ تحمیلی را سربازان وظیفه تشکیل داده‌اند و یا اینکه در حال حاضر ۴۳ درصد از نیروی انسانی موجود در ناجا را سربازان تشکیل می‌دهند بر نقش و وزن این بخش از نیروهای مسلح در دفاع از مملکت تاکید کرده‌اند. اما همین کارشناسان بر ضعف‌های مدل فعلی نیز اذعان دارند. ازجمله اینکه این دوره با آسیب‌های عاطفی، شخصیتی و گاه فیزیکی همراه است. به‌گونه‌ای که تلاش برای نرفتن به سربازی خود آسیب‌های جدیدی را در جامعه ایجاد کرده است. از کلاه‌برداری جاعلان و کارچاق‌کن‌ها گرفته تا طلاق‌های صوری و مهاجرت از کشور و حتی رساندن آسیب فیزیکی به خود برای گرفتن معافیت پزشکی! نتایج گزارش‌ها نشان می‌دهد که تلاش برای خوشایندسازی دوره سربازی که از مدت‌ها پیش در دستور کار نیروهای مسلح بوده و با تاکیدات مقام معظم رهبری سرعت هم گرفته هنوز نتوانسته به نتایج مطلوب برسد. تلاش‌هایی برای توجه بیشتر به کرامت و شخصیت سربازان انجام شده که بیمه سربازان و یا افزایش حقوق آنها در همین راستا ارزیابی می‌شود اما هنوز تا رسیدن به نقطه‌ای که بتوان سربازی را یک دوره خوشایند برای جوانان دانست راه طولانی در پیش است.
درباره راه‌حل‌ها
از منظر کارشناسان نظامی حذف سربازی اجباری نیازمند هزینه‌های بسیار زیادی برای جایگزین کردن این نیروها با سربازی حرفه‌ای است که به‌گفته آنها چنین هزینه‌ای از توان دولت خارج است. در حال حاضر سالانه حدود ۴۰۰ هزار پسر مشمول به خدمت وظیفه عمومی اعزام می‌شوند که حدود ۹۰۰ میلیارد تومان هزینه یک سال آن‌هاست. با این‌حال این هزینه‌ها گویا در برابر هزینه سربازی حرفه‌ای مقرون‌به‌صرفه‌تر است. اما در کنار مدل سربازی حرفه‌ای در گزارش نسیت تخصصی آسیب‌شناسی دوره سربازی که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده راه‌حل‌های دیگری هم برای بررسی و انجام کار کارشناسی پیشنهاد شده است. از سربازی اختیاری گرفته تا مدل داوطلبی (بر پایه الگوی موفق بسیج در زمان جنگ) و خدمت اجباری یک‌ساله در زمان صلح و درنهایت سربازی مهارت‌محور یا علمی-تخصصی. مدلی که در آن تلاش می‌شود برخلاف مدل فعلی از توانایی‌ها و دانش سربازان به‌گونه‌اس استفاده شود که انگیزه برای گذراندن دوره سربازی حداکثر شود. البته همه این مدل‌ها در حال حاضر در دست بررسی مطالعاتی و کارناسی است و به‌نظر می‌رسد راه درازی برای اصلاح و یا بهبود وضعیت خدمت وظیفه عمومی در پیش است. در این میان یکی از نکاتی که می‌توان با قاطعیت گفت از سوی همه طرف‌های درگیر در بحث سربازی درمورد آن توافق وجود دارد این است که باید منافع مشترک حاکمیت و جوانان را تعریف و قابل‌حصول کرد. موضعی که هم می‌تواند به بازار کار و کارآفرینی کشور رونق دهد و هم اینکه از پدیده‌های غیرقابل جبرانی چون مهاجرت نخبگان و از دست رفتن سرمایه‌های انسانی کشور جلوگیری کند.
